ΓΙ' ΑΥΤΟ ΟΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ ΔΕΝ ΓΟΥΣΤΑΡΟΥΝ ΤΟΝ ΜΕΓΑΛΟ ΕΛΛΗΝΑ ΒΑΓΓΕΛΗ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ!!!

 

Στις 25 Ιανουαρίου έφτασε στα χέρια μας το νέο έργο του Βαγγέλη Παπαθανασίου, το «Nocturne». Ο συνθέτης αποδίδει στο πιάνο έντεκα νέες και έξι κλασικές συνθέσεις του – το «Chariots of Fire», το love theme από το «Blade Runner», αλλά και το θέμα από το «1492», μεταξύ άλλων. Το «Nocturne», που είναι μια αφορμή για να μιλήσουμε για ορισμένα ζητήματα που τον απασχολούν διαχρονικά, μπορεί να προσεγγιστεί ως ένας «διαλογισμός» πάνω στην έννοια της νύχτας. Ο καλλιτέχνης, που κέρδισε το Όσκαρ το 1982 για τη μουσική του στους «Δρόμους της Φωτιάς», έχει δημιουργήσει έργα με κεντρικό θέμα άλλοτε το Διάστημα και άλλοτε τη Γη. Θα έλεγε κανείς ότι ο νυχτερινός ουρανός με τα αστέρια –σε μια θαυμάσια φωτογραφία στο εξώφυλλο του CD– συμβολίζει τη νοητική σύντηξη Διαστήματος και Γης και γι’ αυτό –ως συμβολικό πλαίσιο– συνδυάζει δύο κύριες πλευρές της δημιουργικής έκφρασης του συνθέτη.
 

«Θεωρώ ότι όλα έχουν ειπωθεί και γραφτεί για τη νύχτα, από την αρχή της ύπαρξης του ανθρώπου, θετικά και αρνητικά», αρχίζει τη συζήτηση ο κ. Παπαθανασίου. «Μυστήρια, παραμύθια, κάθε είδους φόβοι, ερωτισμός, φαντασιώσεις. Και όλα αυτά, γιατί η νύχτα ενισχύει κατά πολύ στον άνθρωπο το συναίσθημα». Το «Nocturne» διαπνέεται από την έννοια της μοναχικότητας, όχι όμως με το βάρος της μελαγχολίας, αλλά με την ισορροπία του στοχασμού και της αταραξίας. «Η μοναχικότητα, η μελαγχολία, ο στοχασμός· σε όλα αυτά τα στοιχεία η νύχτα τούς δίνει τον χώρο να αναπτυχθούν και να λειτουργήσουν», λέει. 

Τον ρωτώ γιατί, ενώ είναι ταυτισμένος με την πρωτοπορία στο πεδίο της αξιοποίησης της νέας τεχνολογίας, επέλεξε το έργο αυτό να είναι ουσιαστικά μια ωδή στο πιάνο, ένα παλαιό όργανο. «Αρέσει σε εμάς τους ανθρώπους να μιλάμε για πρωτοπορία, αλλά προσωπικά δίνω σημασία περισσότερο στη συνέπεια», λέει. «Όσον αφορά το πιάνο στο οποίο αναφέρεστε, όπως και τα άλλα μουσικά όργανα, στην ουσία δεν έχει ηλικία. Κάθε όργανο έχει τη δική του προσωπικότητα και οι συνδυασμοί τους δημιουργούν χαρακτήρες και χρώματα. Ως προς την πρωτοπορία, δεν βρίσκεται στα όργανα, αλλά στον άνθρωπο. Παράδειγμα: θα μπορούσατε να γράψετε με το δάχτυλό σας στην άμμο μια φράση ή μια μαθηματική εξίσωση και την ίδια φράση ή εξίσωση να τη γράψετε στον πιο σύγχρονο υπολογιστή. Το νόημα θα είναι ακριβώς το ίδιο».  

Σε μια συνέντευξη που έδωσε το 1984 στο περιοδικό Guitar and Claviers είχε πει ότι εργάζεται με το συνθεσάιζερ όπως θα εργαζόταν με μια συμφωνική ορχήστρα. Πρόσθεσε ωστόσο ότι δεν θα μπορούσε ένα συνθεσάιζερ να υποκαταστήσει μια συμφωνική ορχήστρα, γιατί «λείπει ο ανθρώπινος παράγοντας, ο οποίος δεν μπορεί να κωδικοποιηθεί, να προγραμματιστεί». Τριάντα πέντε χρόνια μετά, μπαίνω στον πειρασμό να τον ρωτήσω αν πιστεύει ότι με τη σημερινή πρόοδο της τεχνητής νοημοσύνης μπορεί οι μικροεπεξεργαστές σε ένα συνθεσάιζερ να αρχίσουν να «εξανθρωπίζονται». Θα ήθελε να είχε μπροστά του και να εργάζεται με ένα “νοήμον συνθεσάιζερ” που θα προσέγγιζε ακόμα περισσότερο μια συμφωνική ορχήστρα;  

Όλα είναι δόνηση

«Κατ’ αρχάς, είναι προφανές ότι ο άνθρωπος χρησιμοποιεί κάθε διαφορετική πηγή ήχου για να πετύχει ένα άλφα, βήτα ή γάμμα αποτέλεσμα», εξηγεί. «Αυτή ήταν η προσέγγιση, αιώνες πριν, των συμφωνικών συνόλων, μικρών ή μεγάλων. Πάντα θεωρούσα ότι η συμφωνική ορχήστρα ήταν και η αρχή του πρώτου συνθεσάιζερ. Το να νομίζουμε ότι ο ήχος που παράγεται από τα “παραδοσιακά” μουσικά όργανα, που και αυτά δεν είναι τίποτε άλλο από μηχανές, είναι ο σωστός τρόπος, αυτό είναι λάθος. Αυτό που έχει σημασία είναι το πώς τα χρησιμοποιεί ο άνθρωπος και κατά βάθος πώς τα χρησιμοποιεί η μουσική. Άλλωστε, όλα είναι δόνηση και η δόνηση υπάρχει παντού. Ως προς την τεχνητή νοημοσύνη που αναφέρετε και η οποία τελευταία έχει πάρει διαστάσεις μόδας, δεν βλέπω τον λόγο να χρησιμοποιώ ένα μηχάνημα με τεχνητή νοημοσύνη, τη στιγμή που μπορώ να συνεργάζομαι μ’ έναν άνθρωπο».  

Η αλήθεια είναι ότι δεν περίμενα αυτή την απάντηση, διότι κατά βάθος θα ήθελα ο συνθέτης που σφράγισε με τη μουσική του το «Blade Runner» –την ταινία που κατά τη γνώμη πολλών σε όλο τον κόσμο αποτελεί την αισθητική, κινηματογραφική, αλλά και φιλοσοφική αποθέωση της τεχνητής νοημοσύνης– να είναι έτοιμος να υποδεχθεί το νέο στάδιο της εξέλιξης του ανθρώπου, που θα προέλθει από το άνοιγμα των ασκών της νοημοσύνης. Προφανώς, όμως, η σκέψη του παραμένει σταθερά «ανθρωποκεντρική». 

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν οι απόψεις του για την Ελλάδα, τόσο τη σημερινή Ελλάδα όσο και την Ελλάδα ως διαχρονική έννοια δημιουργίας, πολιτισμού και πνευματικής ολοκλήρωσης. Σε μια συνέντευξή του στα «Πρόσωπα» και στη Μανουέλα Παυλίδου, το 1985, είχε πει ότι «οι χώρες που εισάγουν δεν διευκολύνουν τη δημιουργία, γιατί έχουν συνηθίσει να εισάγουν και όχι να εξάγουν πράγματα». Θεωρώ ότι αυτή είναι μια εξαιρετική παρατήρηση για την Ελλάδα, που ισχύει και σήμερα, παρά την όποια πρόοδο. Πιστεύει ότι η δημιουργία είναι ζήτημα νοοτροπίας – αν είμαστε και σκεφτόμαστε με εξωστρέφεια ή όχι; Το ερώτημα αυτό πυροδοτεί μια συζήτηση με επιχειρήματα που σε πολλούς θα φανούν ενδιαφέροντα όσο και απροσδόκητα, και είναι χρήσιμα για να εξηγήσουν όχι μόνο το έλλειμμα δημιουργίας στην Ελλάδα, αλλά και διεθνή φαινόμενα, όπως η οικονομική κρίση, το Brexit ή τα «κίτρινα γιλέκα». 

«Ο κρίκος ή το κέντρο, αν θέλετε, που δημιουργεί αυτή τη συμπεριφορά είναι η ελευθερία», λέει και τονίζει τη λέξη «ελευθερία». «Αυτό που σας λέω μπορεί να σας φαίνεται παράξενο και όχι αληθινό, αλλά σκεφτείτε και πείτε μου. Πότε εδώ και περίπου 2.000 χρόνια η χώρα μας μπορούσε να πάρει μόνη της αποφάσεις για κάθε είδους ουσιαστικά θέματα, χωρίς να ρωτήσει και να πάρει την άδεια από κάποιον άλλον; Άρα λοιπόν, οι Έλληνες, ως κατακτημένοι, έπρεπε να πάρουν την άδεια από τον κατακτητή για να πράξουν το οτιδήποτε, έως ότου επιβληθεί η νέα τάξη πραγμάτων, που ήταν και η μεγαλύτερη καταστροφή στην ανθρωπότητα». 

Ελληνική γνώση

Ποια είναι η νέα τάξη πραγμάτων στην οποία αναφέρεται; «Μη με ρωτάτε ποια είναι αυτή η νέα τάξη πραγμάτων. Ο νοών νοείτω. Αυτή επέβαλε βιαίως την καταστροφή των βιβλιοθηκών, την καταστροφή της τέχνης, την καταστροφή του αθλητισμού και την κατάργηση των Ολυμπιακών Αγώνων και γενικά ό,τι ωφελούσε τον άνθρωπο. Αυτό για μένα είναι το μεγαλύτερο έγκλημα που συνέβη ποτέ στην ανθρωπότητα: η κατάργηση διά της βίας της γνώσης, που είναι ό,τι πιο πολύτιμο και σημαντικότερο έχει παραγάγει ο άνθρωπος». 

Όπως είναι σαφές, ο κ. Παπαθανασίου εντοπίζει τις αιτίες των παθογενειών σε μια νέα τάξη πραγμάτων που αναδύθηκε από το βάθος των ιστορικών, πολιτιστικών και θρησκευτικών μεταβολών και όχι από τις πρόσφατες εξελίξεις. «Δεν μιλώ μόνο για την ελληνική γνώση, αλλά και για οποιαδήποτε άλλη γνώση εκείνης της εποχής. Κατά συνέπεια, όλοι αυτοί οι ατυχείς άνθρωποι δεν είχαν κανένα δικαίωμα και επαφή σε οποιοδήποτε σύγγραμμα επιστημονικής φύσης, κατά το μέγιστο ελληνικής προέλευσης –π.χ. μαθηματικών μελετών, φιλοσοφικών μελετών, αστρονομίας, μουσικής, ποίησης, θεάτρου– και το δικαίωμα ελεύθερης έκφρασης του ατόμου. Αν κάποιος δεν ακολουθούσε αυτό το σύστημα, η ποινή ήταν βαρύτατη, έως και θάνατος. Όλα αυτά έγιναν για να δοθεί η ευκαιρία εύκολης διοίκησης των λαών. Έπρεπε η γνώση να μετατραπεί σε πίστη. Όπως κι έγινε. Και αυτό συνεχίζεται μέχρι σήμερα». 

«Η χώρα μας ήταν το κέντρο του γίγνεσθαι, δημιούργησε αυτά που ακόμα διδάσκονται –τους τελευταίους αιώνες τουλάχιστον– στα πανεπιστήμια όλου του κόσμου και τα χάρισε στην ανθρωπότητα. Παρεμπιπτόντως, για να θεωρηθεί μια χώρα ότι έχει πολιτισμό, πρέπει αυτά που παράγει να μη βλάπτουν τον άνθρωπο. Αυτό ο ελληνικός πολιτισμός το είχε πετύχει. Δεν έβλαψε ποτέ κανέναν. Πώς λοιπόν, καταστρέφοντας όλα αυτά σήμερα, περιμένουμε από τον Έλληνα να εξαγάγει το οτιδήποτε; Και ερωτώ: Πιστεύετε πως ο Έλληνας σήμερα είναι ελεύθερος; Πιστεύετε ότι οι άνθρωποι γενικά είναι ελεύθεροι;» 

Κάποιος θα απαντούσε ότι οι άνθρωποι σήμερα είναι ίσως πιο ελεύθεροι από ποτέ. Ο κ. Παπαθανασίου είναι προφανές ότι δεν έχει την ίδια άποψη, καθώς θεωρεί ότι η παιδεία, ως κύρια προϋπόθεση της ελευθερίας, δεν είναι αυτή που θα έπρεπε να είναι. «Αν με ρωτάτε τι συμβαίνει σήμερα με τα πολιτικά συστήματα, με το Brexit, τα “κίτρινα γιλέκα”, την καταστροφή των μνημείων, τι ζητάτε από εμένα να σας πω; Πώς θα μπορούσε να είναι τα πράγματα διαφορετικά, όταν η παιδεία παγκοσμίως βρίσκεται σε κακό χάλι και έχει μεταβληθεί σε εκπαίδευση και όχι σε μόρφωση; Και όταν ο πλούτος έχει καταντήσει ένα υλικό μονοπώλιο και τίποτε άλλο. Μην περιμένετε καμία αλλαγή και, αν υπάρξει αλλαγή, θα είναι προς το χειρότερο. Πώς περιμένετε λοιπόν, μετά από όλα όσα είπαμε, να μην αυξάνονται τα φαινόμενα της κρίσης και να μην οδηγούν στην ανάδειξη ακραίων φαινομένων; Θα ήταν εντελώς αφύσικο βάσει αυτών των προδιαγραφών. Αυτό, όμως, που είναι χαρακτηριστικό είναι ότι εμείς οι άνθρωποι αντιδρούμε πάντα στα αποτελέσματα και όχι στις αιτίες. Και πάντα η αντίδραση έρχεται αργά. Όπως υπάρχει η προληπτική ιατρική, καλό θα ήταν να υπάρχει και η προληπτική πολιτική».

Εκτός από την προληπτική πολιτική, θα έπρεπε να υπάρχει και η «προληπτική μεταφυσική», για να δίνει εγκαίρως κάποιες απαντήσεις σε βαθύτερα ερωτήματα. Ο συνθέτης έχει μιλήσει επανειλημμένα για τη μουσική ως δύναμη του σύμπαντος. Και δεν διστάζει να τοποθετηθεί σε θέματα που ξεφεύγουν από την πεπατημένη. Σε μια παλαιότερη συζήτησή μας είχαμε αφήσει ανοιχτό το ζήτημα της σχέσης των τριών διαστάσεων της πραγματικότητας με τις υπόλοιπες διαστάσεις που έχει προσδιορίσει η θεωρητική φυσική και οι οποίες συνθέτουν τη «συνολική πραγματικότητα». Είναι ο φυσικός κόσμος (ο οποίος μας περιέχει) μια προβολή στις τρεις διαστάσεις μιας «συνολικής πραγματικότητας» που εκτείνεται στις υπόλοιπες οκτώ (αν υποθέσουμε ότι το σύνολο των διαστάσεων είναι έντεκα); Αν ο κόσμος πάψει να υπάρχει στις τρεις διαστάσεις, είναι πιθανό ότι θα συνεχίσει να υφίσταται στις υπόλοιπες και ενδεχομένως να «ξαναπροβληθεί» στο μέλλον στις τρεις διαστάσεις; Είναι, δηλαδή, οι υπόλοιπες διαστάσεις ένα «δυναμικό» από το οποίο «ρέει» η δημιουργία «μέσα» στο δοχείο των τριών διαστάσεων, όχι μόνο στη μουσική, αλλά και στο σύνολο όλων όσα μπορούν να δημιουργηθούν;

Eπίπεδα συνειδητότητας

«Θα προσπαθήσω να σας απαντήσω με έναν απλό τρόπο, για να γίνει αντιληπτό», λέει ο κ. Παπαθανασίου. «Οι διαστάσεις δεν είναι μέρη, αλλά επίπεδα συνειδητότητας. Κάθε συνειδητότητα έχει τα δικά της χαρακτηριστικά. Τα χαρακτηριστικά αυτά άλλοτε είναι τρόποι σκέψης και άλλοτε συναισθήματα. Για να γίνει το θέμα μας περισσότερο κατανοητό, θα πρέπει να διευκρινίσουμε τις έννοιες της πραγματικότητας και της αλήθειας. Πραγματικότητα είναι αυτό που διαπιστώνεται από όλους ότι συμβαίνει, όπως π.χ. η φαινομενική πορεία του ήλιου, ενώ αλήθεια είναι αυτό που εντοπίζεται με την επιστημονική θέση. Δεν γυρίζει ο ήλιος γύρω από τη Γη, όπως όλοι βλέπουμε καθημερινά, αλλά αντιθέτως η Γη γύρω από τον ήλιο». 

Και ποια είναι η θέση του ανθρώπου μεταξύ πραγματικότητας και αλήθειας; «Ο άνθρωπος είναι τρισυπόστατος: σώμα-ψυχή-νους. Το σώμα υπάρχει σε τρεις διαστάσεις ή και τέσσερις (εάν θεωρήσουμε ότι και ο χρόνος είναι η τέταρτη διάσταση), όπως και όλος ο υπόλοιπος απτός κόσμος που τον περιβάλλει και γίνεται αντιληπτός από τις αισθήσεις του ανθρώπου. Η ψυχή, όμως, και ο νους λειτουργούν ως στοιχεία που τον συνδέουν με το Αεί και το Θείον, που είναι χαρακτηριστικά του κοσμικού σύμπαντος. Η σύνδεση αυτή γίνεται σε άλλες διαστάσεις, όπως στα όνειρα. Ο κόσμος θα υπάρχει πάντα, γιατί στηρίζεται στην αρμονία, στο μέτρο και στον ρυθμό. Και κατά συνέπεια η ουσία της μουσικής, που με τη σειρά της είναι ταυτόχρονα και ο γεννήτωρ και η αλήθεια».

Το 2001 ο Βαγγέλης Παπαθανασίου έγραψε τη «Μυθωδία» και οργάνωσε τη μεγάλη συναυλία στους Στύλους Ολυμπίου Διός στην Αθήνα, με αφορμή την αποστολή της NASA στον Άρη. Πρόσφατα, μια άλλη αποστολή στον Άρη μάς πρόσφερε ένα ηχητικό ντοκουμέντο από την επιφάνεια του πλανήτη. Ένα φύσημα του αέρα. Πώς αισθάνθηκε, άραγε, όταν το άκουσε και γιατί έχει πάντοτε αυτό το ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το Διάστημα; «Στο ερώτημα περί “Μυθωδίας”, περί NASA, περί Διαστήματος, περί ηχητικών ντοκουμέντων από επιφάνειες πλανητών, μία είναι η απάντηση: από πολύ μικρή ηλικία αισθανόμουν πάντα ότι δεν υπάρχει διαχωρισμός μεταξύ Διαστήματος και ανθρώπου. Είναι το ίδιο και το αυτό. Είτε αυτό το γνωρίζουμε είτε δεν το γνωρίζουμε. Μία είναι η αλήθεια: ότι ο άνθρωπος και το σύμπαν είναι ταυτόσημα. Αυτή η άποψη του σχίσματος του σύμπαντος και του ανθρώπου ήρθε αργότερα και αφορά διαφορετικών ειδών δόγματα, που δημιουργούν στον άνθρωπο αδιέξοδα. Να λοιπόν γιατί το Διάστημα μου προκαλεί αίσθημα δέους και πληρότητας. Γιατί είμαστε το Διάστημα». ■

Εικαστική απεικόνιση από το συνοδευτικό φυλλάδιο του «Nocturne». 

Για τον Στίβεν Χόκινγκ

Ήδη έχουμε ακούσει τη μουσική που συνέθεσε στη μνήμη του Στίβεν Χόκινγκ, η οποία μάλιστα εκτελέστηκε κατά τη διάρκεια της τελετής της ταφής του Χόκινγκ στο Αβαείο του Γουέστμινστερ. Ο Χόκινγκ απέδειξε ότι οι μαύρες τρύπες εκπέμπουν ακτινοβολία, και γι’ αυτό η ακτινοβολία αυτή ονομάστηκε «ακτινοβολία Χόκινγκ». Τον ρωτώ αν οι μαύρες τρύπες είναι, κατά τη γνώμη του, οι πύλες προς τις υπόλοιπες διαστάσεις της δημιουργίας. Και γιατί θέλησε να τιμήσει τον Χόκινγκ; «Τιμώ τον Στίβεν Χόκινγκ γιατί αφιέρωσε όλη του τη ζωή, μια απίστευτα δύσκολη ζωή, στο Διάστημα και σε ό,τι εμπεριέχει αυτό. Όσον αφορά τις μαύρες τρύπες, δεν θα ήθελα να μιλήσω αυτή τη φορά, αλλά το μόνο που έχω να σας πω είναι ότι από την ώρα της ταφής του η μουσική που έγραψα με τη φωνή του Στίβεν Χόκινγκ ταξιδεύει στο Διάστημα με κατεύθυνση την πιο κοντινή στη Γη μαύρη τρύπα. Και επειδή αυτό το θέμα έχει πολλές πλευρές, καλύτερα να το αναλύσουμε μια άλλη φορά».

Ταξίδι στον Δία

Ο συνθέτης έχει γράψει μουσική για την αποστολή της NASA στον πλανήτη Δία, μια αποστολή της οποίας η διάρκεια επεκτείνεται έως το 2021. Ποια είναι τα πιο σημαντικά στοιχεία της αποστολής αυτής, ποια είναι τα πιο σημαντικά «δώρα» του Δία προς τη Γη, αλλά και ποιος είναι ο χαρακτήρας της μουσικής του γι’ αυτή την αποστολή; «Κατ’ αρχάς θέλω να σας πω ότι εδώ μιλάμε για τον μεγαλύτερο πλανήτη του ηλιακού συστήματός μας, ο οποίος βρίσκεται σε αρχέγονη κατάσταση σε σχέση με τον δικό μας πλανήτη», απαντά. «Το λέω αυτό γιατί ο Δίας αποτελείται από διαφόρων ειδών αέρια και δεν υπάρχει σταθερή επιφάνεια για να μπορέσουμε να προσεδαφιστούμε, όπως μπορούμε να κάνουμε σε άλλους πλανήτες. Η κατάσταση στην οποία βρίσκεται ο Δίας μάς επιτρέπει να μελετήσουμε την κατάσταση των άλλων πλανητών και να κατανοήσουμε πώς δημιουργήθηκαν». 

«Ο πλανήτης μας, πριν πάρει τη μορφή που γνωρίζουμε, είχε αλλάξει πάρα πολλές φορές στο μακρινό παρελθόν. Και ενδέχεται να αλλάξει πάλι. Τον ίδιο χαρακτήρα είχε και η αποστολή της “Ροζέτας”. Και όλες οι αποστολές λίγο έως πολύ ερευνούν τα ίδια πράγματα, μεταξύ άλλων. Θα έλεγα ότι θα πρέπει να είμαστε ευγνώμονες για την ύπαρξη του Δία, γιατί λειτουργεί σαν κάποια προστασία, σαν ένα είδος ασπίδας, γιατί η τεράστια βαρυτική δύναμη που ασκεί προσελκύει κάθε είδους επικίνδυνα για τη Γη και τους άλλους πλανήτες σώματα. Θα ήθελα σε αυτό το σημείο να επισημάνω ότι ανησυχώ πολύ για την προσεχή εμπορευματοποίηση του ηλιακού μας συστήματος, μεταφέροντας στο Διάστημα τα ίδια λάθη και απερισκεψίες που επί αιώνες εφαρμόστηκαν και εφαρμόζονται στον πλανήτη μας. Εύχομαι να μη συμβεί. Ως προς τον χαρακτήρα της μουσικής που με ρωτάτε, ελπίζω να την ακούσετε προσεχώς».

Σκέψη και δημιουργία

Την προηγούμενη φορά που μιλήσαμε, είχαμε αναλύσει τη διαδικασία της δημιουργίας και μου είχε κάνει εντύπωση η θέση του ότι δεν τον εκφράζει η λέξη «έμπνευση». «Δεν έχω έμπνευση», είχε πει σχεδόν προκλητικά, εννοώντας φυσικά ότι δεν περιμένει κάποια έμπνευση για να δημιουργήσει, ότι η δημιουργία είναι γι’ αυτόν κάτι φυσικό, όπως η αναπνοή. Ακριβέστερα, περιέγραψε τη διαδικασία της δημιουργίας ως μια «λειτουργία» (function) και μου είχε εξηγήσει με σαφήνεια ότι δεν πρέπει ο δημιουργός να σκέφτεται πώς θα δημιουργήσει, γιατί τότε η σκέψη αφορά κάτι που αμέσως εντάσσεται στο παρελθόν, ενώ ο δημιουργός για να δημιουργήσει πρέπει να δημιουργήσει στο παρόν – να παραμένει η σκέψη του στο παρόν. Σε αυτό το θέμα θέλησα να επιμείνω και αυτή τη φορά. 

«Είναι πολύ δύσκολο όταν δημιουργώ κάτι να πρέπει να εξηγήσω πώς το έκανα», λέει, «γιατί το έκανα, τι αισθάνθηκα όταν το έκανα, ποιοι είναι οι λόγοι που το έκανα, τι σημαίνει αυτό και όλα τα παράγωγα αυτών των ερωτημάτων. Φυσικά, δέχομαι ότι υπάρχουν άνθρωποι που μπορούν να μιλούν ώρες γι’ αυτά που δημιούργησαν. Εγώ, αντιθέτως, δεν δύναμαι. Είναι πολύ δύσκολο για εμένα, γιατί τη στιγμή που δημιουργώ δεν σκέφτομαι τίποτα. Γιατί, αν σκεφτώ, δεν πρόκειται να δημιουργήσω. Το μόνο που γνωρίζω την ώρα που δημιουργώ είναι η δύναμη και το αίσθημα της δημιουργίας, χωρίς να δύναμαι να γνωρίζω τίποτε άλλο. Είναι, με άλλα λόγια, σαν η δημιουργία να τρέχει πιο γρήγορα από τη σκέψη. Συνειδητοποιώ πάντως ότι όλη αυτή την ώρα, ενώ επρόκειτο να μιλήσουμε για τη νύχτα και τα καμώματά της, καταλήξαμε να μιλάμε για άλλα θέματα, σημαντικά φυσικά, αλλά ίσως αδικήσαμε τη νύχτα, η οποία, αν δεν υπήρχε, δεν θα μπορούσε να γεννηθεί το Φως».