Η καταγωγή της Ηθικής: Από τα πρωτεύοντα στους φιλοσόφους ethology.jpg Η ηθικότητα μεταξύ ανθρώπων και μη ανθρώπινων εξελικτικών προγόνων μαςΤο ερώτημα αν η ηθικότητα είναι βαθιά ριζωμένη στη βιολογία μας, αν αποτελεί συνέχεια του εξελικτικού μας παρελθόντος ή αν αντίθετα η εμφάνιση του ανθρώπου αποτελεί ριζική τομή με το εξελικτικό του παρελθόν, είναι ένα αποφασιστικό ερώτημα Συντάκτης: Σπύρος Μανουσέλης Αν κάθε ανθρώπινη ηθική δράση έχει τις ρίζες της στους μη ανθρώπινους εξελικτικούς μας προγόνους, τότε πώς διαμορφώνονται -και πώς δικαιολογούνται- τα ηθικά μας κριτήρια για την αξιολόγηση μιας συμπεριφοράς; Και πόσο
αντικειμενική μπορεί να θεωρείται η πεποίθησή μας ότι η ηθικότητα αποτελεί αποκλειστικά ανθρώπινο προνόμιο; Σε αυτά τα ερωτήματα επιχειρεί να απαντήσει με το πρωτοποριακό ερευνητικό και συγγραφικό του έργο ο Φρανς ντε Βάαλ (Frans de Vaal), διεθνώς αναγνωρισμένη αυθεντία στη μελέτη των πρωτευόντων θηλαστικών (πρωτευοντολόγος) και ανανεωτής της Ηθολογίας, της επιστήμης δηλαδή που μελετά τις βιολογικές προϋποθέσεις κάθε ζωικής συμπεριφοράς, της ανθρώπινης συμπεριφοράς μη εξαιρουμένης. Πριν από μερικές μέρες κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια το σημαντικό βιβλίο του Ντε Βάαλ «Πρωτεύοντα και φιλόσοφοι. Πώς εξελίχθηκε η ηθική». Με αφορμή την ελληνική έκδοση σκεφθήκαμε ότι θα είχε ενδιαφέρον να δούμε πώς παρουσιάζει ο ίδιος, συνοπτικά, μερικές από τις εκκεντρικές ιδέες που περιέχονται σε αυτό το βιβλίο. Για τον σκοπό αυτό ανασύραμε από το αρχείο μας και μεταφράσαμε το μεγαλύτερο μέρος μιας συνέντευξης που είχε δώσει ο συγγραφέας, σε ανάλογη ευκαιρία, στις 10-12-2013, στην ιταλική εφημερίδα «L'Unitΰ». FRANS DE WAAL Πρωτεύοντα και φιλόσοφοι Στο βιβλίο «Πρωτεύοντα και φιλόσοφοι» ο μεγάλος Ολλανδός ηθολόγος Φρανς ντε Βάαλ εκθέτει με τρόπο σαφή τις κατακτήσεις της Ηθολογίας σχετικά με τους μηχανισμούς και την εξέλιξη της συμπεριφοράς των πρωτευόντων θηλαστικών, αλλά και τις φιλοσοφικές-κοινωνικές συνέπειες αυτών των ερευνητικών κατακτήσεων. Το βιβλίο είναι η αποτύπωση των «Διαλέξεων Τάνερ» που είχε δώσει ο διαπρεπής ηθολόγος στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον τον Νοέμβριο του 2003. Οι διαλέξεις υποβλήθηκαν, κατόπιν, στην κρίση τεσσάρων επιφανών Αμερικανών διανοουμένων, του Ρόμπερτ Α. Ράιτ, της Κριστίν Κόρσγκαρντ, του Φίλιπ Κίτσερ και του Πίτερ Σίνγκερ, καθένας από τους οποίους σχολιάζει με κριτική διάθεση ορισμένες προκλητικές ιδέες της σύγχρονης Ηθολογίας. Ο διάλογος του Ντε Βάαλ με τους επικριτές του πλουτίζει το βιβλίο και το καθιστά ένα μοναδικό πνευματικό ντοκουμέντο για τις περίπλοκες σχέσεις και τις δυσκολίες διαλόγου ανάμεσα στις θετικές και τις ανθρωπιστικές επιστήμες. Ο Ολλανδός ηθολόγος Φρανς ντε Βάαλ Ο Ολλανδός ηθολόγος Φρανς ντε Βάαλ μιλά για το βιβλίο του «Πρωτεύοντα και φιλόσοφοι. Πώς εξελίχθηκε η ηθική», που μόλις κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια Με την υπόσχεση ότι σε επόμενο άρθρο μας θα επανέλθουμε στο «καυτό» ζήτημα των βιολογικών προϋποθέσεων της ηθικής, ας δώσουμε τώρα τον λόγο στον ίδιο τον ντε Βάαλ. " Γιατί η ηθική έμοιαζε να αποτελεί ένα αποκλειστικά ανθρώπινο χαρακτηριστικό; Σχεδόν σε όλα τα πεδία (πολιτισμός, πολιτική, γλώσσα, ηθική) τα ανθρώπινα όντα είναι ξεχωριστά, αλλά όχι μοναδικά. Οταν αναλύουμε τις ικανότητες που αποτελούν το υπόστρωμα κάθε μιας από αυτές τις κατηγορίες, διαπιστώνουμε πράγματι ορισμένες ομοιότητες με τα άλλα είδη. Ας πάρουμε για παράδειγμα την πολιτική: έχει να κάνει με την εξουσία και απαιτεί από τους πολιτικούς να δρουν με τρόπο ώστε οι οπαδοί τους να είναι ικανοποιημένοι. Διαπιστώνουμε λοιπόν ότι οι χιμπατζήδες είναι διψασμένοι για εξουσία και μοιράζονται περισσότερο την τροφή με τους/τις συντρόφους τους παρά με τους αντιπάλους. Το ίδιο ισχύει και με την ηθική. Δεν υποστηρίζω ότι οι χιμπατζήδες είναι ηθικά όντα, ωστόσο διαθέτουν όλα εκείνα τα βασικά συστατικά, χωρίς τα οποία εμείς οι άνθρωποι δεν θα μπορούσαμε να έχουμε μια ηθική: φροντίζουν ο ένας τον άλλο, ακολουθούν κοινωνικούς κανόνες, αντιδρούν στις αδικίες. " Η ηθική επομένως προκύπτει από την ικανότητα για «ενσυναίσθηση». Ομως, τι είναι η ενσυναίσθηση και ποια είδη ζώων τη διαθέτουν; Η ενσυναίσθηση (empathy) είναι η ευαισθησία στα βιώματα των άλλων και είναι παρούσα σε όλα τα θηλαστικά. Πιθανότατα προέρχεται από τη μητρική φροντίδα: μια μητέρα, είτε είναι μητέρα ποντικών είτε ελεφάντων, πρέπει να βρίσκεται συνεχώς σε επαγρύπνηση ώστε τα μικρά της να μην πεινάνε, να μην κρυώνουν και να μη βρίσκονται σε κίνδυνο και οφείλει να αντιδράσει στην περίπτωση που θα συμβεί κάτι από όλα αυτά. Η μητρική προέλευση της ενσυναίσθησης εξηγεί διάφορα παρατηρησιακά δεδομένα: το γεγονός, για παράδειγμα, ότι οι γυναίκες διαθέτουν υψηλότερα επίπεδα ενσυναίσθησης από ό,τι οι άνδρες ή ότι η ωκυτοκίνη, μια από τις ορμόνες της μητρότητας, επηρεάζει την ενσυναίσθηση. " Τότε όμως, ποια είναι η διαφορά ανάμεσα στην ενσυναίσθηση ενός χιμπατζή και στην ενσυναίσθηση ενός ανθρώπου; Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τι αισθάνονται τα ζώα. Αυτό που μπορούμε να κάνουμε είναι να μετρήσουμε πώς αντιδρούν σε ορισμένες καταστάσεις. Οι πίθηκοι χιμπατζήδες και μπονόμπο, για παράδειγμα, αγκαλιάζουν και δίνουν φιλιά στα άτομα που υποφέρουν επειδή ηττήθηκαν σε κάποια μάχη ή επειδή τρόμαξαν από ένα φίδι. Προσπαθούν να τα ηρεμήσουν υιοθετώντας ό,τι εμείς αποκαλούμε «παρηγορητική συμπεριφορά». Το ίδιο μέτρο σύγκρισης χρησιμοποιούμε και όταν θέλουμε να μετρήσουμε την ενσυναίσθηση στα μικρά παιδιά. Ζητάμε από ένα μέλος της οικογένειας να κάνει ότι κλαίει και υποφέρει και παρατηρούμε πώς αντιδρά το παιδί: προσπαθεί και αυτό να παρηγορήσει το πρόσωπο που υποφέρει χαϊδεύοντας και αγκαλιάζοντάς το. Οταν δύο τόσο συγγενικά είδη ζώων αντιδρούν με τον ίδιο ακριβώς τρόπο σε παρόμοιες περιστάσεις, τότε όχι μόνο μπορούμε αλλά οφείλουμε να παραδεχτούμε ότι τόσο η ψυχολογία όσο και η εμπειρία τους είναι παρόμοιες. " Στα μη ανθρώπινα είδη ζώων υπάρχει κάτι ανάλογο με τον «αμερόληπτο θεατή» που είχε εισαγάγει ο οικονομολόγος Ανταμ Σμιθ (Adam Smith); Ο «αμερόληπτος θεατής» του Σμιθ προσπαθεί να επιδοκιμάσει ή να αποδοκιμάσει μια συμπεριφορά στην οποία δεν εμπλέκεται άμεσα ο ίδιος. Η ανθρώπινη ηθική δεν αφορά συνεπώς αποκλειστικά εμένα και εσάς ή τα πρόσωπα που γνωρίζουμε, αλλά ισχύει εξίσου για οποιοδήποτε πρόσωπο. Αυτό απαιτεί ένα ορισμένο επίπεδο αφαίρεσης, κάποιους γενικευμένους κανόνες. Υπό αυτή την έννοια, η ανθρώπινη ηθική είναι ιδιαίτερη: εμείς οι άνθρωποι συζητάμε και διαπραγματευόμαστε τις αρχές του ηθικού μας συστήματος και επιχειρούμε να τις δικαιολογήσουμε, ενώ οι ανθρωποειδείς πίθηκοι δεν κάνουν κάτι τέτοιο. " Εχει υποστηριχθεί ότι ο άνθρωπος είναι κατά βάθος κακός και εγωιστής καθώς και ότι συγκαλύπτει, με την επέμβαση του ορθού λόγου, αυτή τη βαθύτερη φύση του με ένα επίχρισμα ευγένειας. Ομως, απ' ό,τι φαίνεται, αυτή η θεωρία θεωρείται πλέον εσφαλμένη. Θέλετε να μας εξηγήσετε γιατί; Αυτή η εικόνα της ανθρώπινης φύσης έγινε ιδιαίτερα δημοφιλής στη δεκαετία του 1970, χάρη στα βιβλία του Ρίτσαρντ Ντόκινς (Richard Dawkins) και του Ρόμπερτ Ράιτ (Robert Wright). Στην πραγματικότητα επρόκειτο για ένα αντιδαρβινικό μήνυμα, διότι ο ίδιος ο Δαρβίνος ήταν βαθύτατα πεπεισμένος ότι υπάρχει συνέχεια (και όχι ασυνέχεια) ανάμεσα στο κοινωνικό ένστικτο των ζώων και την ανθρώπινη ηθική. Ευτυχώς η «θεωρία του επιχρίσματος» έχασε την όποια γοητεία ασκούσε μετά τις ανακαλύψεις ανθρωπολόγων, οικονομολόγων, πρωτευοντολόγων, οι οποίες έδειξαν ότι διαθέτουμε μια φυσική προδιάθεση για αλληλεγγύη, ενσυναίσθηση και συνεργασία με τους συνανθρώπους μας. Η ανακάλυψη, μάλιστα, των «νευρώνων κατόπτρων» στην Ιταλία έδειξε ότι είμαστε κατασκευασμένοι βιολογικά για να δημιουργούμε σχέσεις με τους άλλους. Και ότι αν επιδεικνύουμε μέριμνα και ενδιαφέρον για τους άλλους, αυτό δεν συμβαίνει μόνο επειδή έχουμε κάποιο προσωπικό συμφέρον. " Ποιος είναι ο ρόλος της θρησκείας στη διαμόρφωση της ηθικής μας; Η κοινωνική συνεργασία και αρμονία αποτελούσαν ανέκαθεν ένα πλεονέκτημα για το είδος, πολύ πριν κάνουν την εμφάνισή τους οι σύγχρονες θρησκείες, μόλις πριν από 2 χιλιάδες χρόνια. Είμαι όμως βέβαιος ότι οι πρόγονοί μας βοηθούσαν ο ένας τον άλλο και ενδιαφέρονταν για την ορθότητα των πράξεών τους για τουλάχιστον ένα εκατομμύριο χρόνια. Τα πράγματα άλλαξαν με την επινόηση της γεωργίας (γεωργική επανάσταση) πριν από περίπου 12 χιλιάδες χρόνια. Επειτα από αυτό το ιστορικό γεγονός οι ανθρώπινες κοινωνίες άρχισαν σταδιακά να επεκτείνονται περικλείοντας χιλιάδες, εκατομμύρια πρόσωπα. Οι καθιερωμένοι κανόνες της αμοιβαιότητας, της ενσυναίσθησης και της αποτίμησης της συμπεριφοράς του καθένα στην ομάδα δεν λειτουργούσαν πλέον. Είχε γίνει πολύ εύκολο να εξαπατά κανείς. Μια προσέγγιση των ανθρώπινων σχέσεων «από πάνω προς τα κάτω» ήταν επιτακτική ανάγκη προκειμένου να ενισχυθεί η συνεργασία, με τη βοήθεια ενδεχομένως μιας υπερφυσικής δύναμης, πανταχού παρούσας και παντογνώστριας, η οποία επέβλεπε τους πάντες και υποσχόταν τον παράδεισο ή την κόλαση, ανάλογα με το πώς συμπεριφερόταν κάθε άνθρωπος. Από αυτή την άποψη, η σημερινή θρησκεία δεν βρίσκεται στη ρίζα του αισθήματος ηθικότητας, αλλά διαμορφώνεται σαν ένας επιπρόσθετος τρόπος ενίσχυσης του συστήματος εξουσίας. Το μεγάλο ερώτημα είναι: Πόσο απαραίτητη είναι αυτή η προσθήκη για την καλή λειτουργία μιας σύγχρονης κοινωνίας; Κι αν υπήρξε αναγκαία, κατά το παρελθόν, σήμερα εξακολουθεί να είναι; " Γιατί για ένα πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα τα συναισθήματα των ζώων δεν αποτελούσαν αντικείμενο επιστημονικής έρευνας; Τα ζωικά συναισθήματα ήταν ένα ταμπού, ειδικά για τους συμπεριφοριστές ψυχολόγους, όπως π.χ. ο Σκίνερ (Skinner), όμως ακόμη και οι Ευρωπαίοι ηθολόγοι σπανίως μιλούσαν για αυτά. Πρώτες οι νευροεπιστήμες παραβίασαν αυτό το ταμπού. Αν μπορούμε να δείξουμε ότι η αμυγδαλή είναι πάντα ενεργή στον εγκέφαλο των ανθρώπων που βιώνουν φόβο ή, εναλλακτικά, ότι διεγείροντας τεχνητά την αμυγδαλή ενός ποντικού τού προκαλούμε το αίσθημα του φόβου, τότε αποκαλύπτεται ότι ο εγκέφαλος τόσο του ανθρώπου όσο και του ποντικού έχουν την ίδια νευρολογική σχέση με τον φόβο. Γεγονός που, με τη σειρά του, διαψεύδει το επιχείρημα ότι είναι αδιανόητοι οι παραλληλισμοί μεταξύ ανθρώπινων και μη ανθρώπινων (ζωικών) συναισθημάτων. Επειδή η υποβάθμιση των ανθρωπιστικών ερευνών στην Ελλάδα είναι ανήθικη και πολιτικά ύποπτη Γ. Κουζέλης Ο Γ. Κουζέλης, γραμματέας του ΚΕΑΕ, προσκαλεί Ελληνες ερευνητές να υποβάλουν μια ερευνητική τους πρόταση για χρηματοδότηση διάρκειας ενός έτους Τον Ιανουάριο του 2015 μια ομάδα διακεκριμένων επιστημόνων από τον χώρο των ανθρωπιστικών επιστημών αποφάσισαν να προχωρήσουν στην ίδρυση ενός Κέντρου Ερευνας για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες με πρωταρχικό στόχο τη χρηματοδότηση νέων ερευνητών. Η ίδρυση του Κέντρου κρίθηκε απαραίτητη καθώς οι δυνατότητες άντλησης πόρων για τις ανθρωπιστικές επιστήμες μειώνονται δραματικά, με αποτέλεσμα να αμφισβητούνται όχι μόνο η νομιμότητα και το κύρος, αλλά και η κοινωνική σημασία των ανθρωπιστικών ερευνών στον τόπο μας. Οπως δήλωσε στη στήλη μας ο Γεράσιμος Κουζέλης, γραμματέας του Κέντρου και καθηγητής Επιστημολογίας και Κοινωνιολογίας της Γνώσης στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών: «Οι κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες υφίστανται τις δύο τελευταίες δεκαετίες μια διαρκώς εντεινόμενη πίεση. Το φαινόμενο είναι διεθνές, αλλά παίρνει ανησυχητικές διαστάσεις στην Ευρώπη και πιο πολύ στην Ελλάδα. Εδώ μοιάζουν να αποτελούν το εύκολο θύμα της οικονομικής κρίσης. Μια ρηχή ματιά βλέπει σε αυτές κάτι που εύκολα μπορεί να περιοριστεί ή ακόμα και να λείπει. Μπροστά σε αυτή την ήδη επιβεβλημένη συρρίκνωση και δυνάμει απαξίωση, οι κλάδοι που δεν μπορούν να στηριχθούν στην αγορά προσβλέπουν κατ' ανάγκη στην ενίσχυσή τους από την πολιτεία και από μη κερδοσκοπικούς θεσμούς. Και δεν είναι βέβαια τόσο τα αντικείμενα των επιστημών αυτών που κινδυνεύουν όσο τα υποκείμενά τους: οι χιλιάδες νέοι επιστήμονες, οι καλύτεροι που έθρεψε ποτέ η χώρα, που βρίσκουν κλειστές τις πόρτες των πανεπιστημίων και των ιδρυμάτων, καθώς ούτε προσλήψεις γίνονται ούτε έρευνα χρηματοδοτείται, αν δεν είναι άμεσα χρηστική. Σε αυτό το τοπίο φιλοδοξεί να παρέμβει το Κέντρο Ερευνας για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες, συγκεντρώνοντας πόρους χρηματοδότησης και επιδιώκοντας να κρατήσει κοντά στην επιστήμη τους και μέσα στην έρευνα νέους που έχουν ολοκληρώσει τις διδακτορικές τους σπουδές». Εκπληρώνοντας λοιπόν τον βασικό του στόχο, το ΚΕΑΕ προσκαλεί ερευνητές να υποβάλουν για χρηματοδότηση μια ερευνητική τους πρόταση διάρκειας ενός έτους, την οποία προτίθενται να εκπονήσουν κατά το ημερολογιακό έτος 2016 και για την οποία δεν έχουν λάβει άλλη χρηματοδότηση. Θα χρηματοδοτηθούν συνολικά έως δέκα ερευνητικές προτάσεις. Η μέγιστη χρηματοδότηση για κάθε έρευνα ανέρχεται στο ποσό των 10.000 ευρώ. Περισσότερες πληροφορίες για τις προϋποθέσεις συμμετοχής και οδηγίες για την υποβολή της αίτησης στον διαδικτυακό τόπο του Κέντρου στη διεύθυνση www.rchumanities.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου